Waarden

Johan Cruijff – Fotograaf © Hans Heus

De kernwaarden van Johan Cruijff (1947-2016), één van de beste voetballers aller tijden, waren aanvallend en creatief spelen, uitgaan van eigen kracht, en lef, branie en flair tonen. Vooral zo wordt hij als voetballer herinnerd; zijn indrukwekkende palmares staat daarbij op de achtergrond. Waarom is het zo belangrijk om je eigen waarden goed te kennen, met name wanneer het spannend wordt en de onzekerheid kan toeslaan? Wat zijn jouw belangrijkste waarden?

Als sporters, met name topsporters, wordt gevraagd hoe zij willen worden herinnerd, dan zullen zij een antwoord geven in de trant van: “Als een sporter die alle belangrijke prijzen heeft gewonnen, en liefst meerdere keren.”

Een begrijpelijk antwoord; wie wil dat niet?

Probleem is dat sportwedstrijden, sporttoernooien en sportcompetities vaak maar één winnaar opleveren. De meeste sporters, inclusief topsporters, zullen in hun sportloopbaan dan ook vaker verliezen dan winnen. Daarbij komt dat je zeer beperkte controle hebt over uitkomsten als prijzen, winnen en kampioen worden; ook jouw tegenstanders bepalen namelijk deze uitkomsten. Hoe ga je daarmee om? Hoe kun je je plezier behouden bij verlies en tegenslag? Waar doe je het voor? Wat voor zin heeft het? Waarom sport je?

Deze zingevingsvragen refereren aan de waarden van de sporter. Waarden verklaren waarom we de dingen doen die we doen, of misschien wel (niet) zouden moeten doen.

Prijzen pakken, winnen en kampioen worden zijn doelen, iets wat je kunt bereiken. Waarden daarentegen kun je niet bereiken; waarden geven uitsluitend richting aan je denken, voelen en handelen. Een verhelderende metafoor is een zeevaarder wiens doel is het bereiken van de haven en afmeren op de beste ligplaats. Om daar te komen koerst hij op de vuurtoren. De vuurtoren is geen bestemming, maar bepaalt wel de richting.

Net als een vuurtoren functioneren waarden als bakens om je richting te bepalen. En net als een vuurtoren zijn waarden vooral nuttig onder barre omstandigheden, wanneer je uit koers dreigt te geraken of wanneer je je afvraagt waar je mee bezig bent (als je een marathon loopt, in een voetbalwedstrijd met 4-0 achterstaat, of traint in de mist, bij kou, of wanneer het regent). Als de prestatiedruk, stress of ongemak toenemen, kunnen je waarden je helpen om toegewijd te blijven handelen. Dat betekent niet noodzakelijkerwijs dat koersen op waarden goed voelt. “Toegewijde actie” (“committed action”) betekent dat je handelt in overeenstemming met je waarden, ook als je gefrustreerd of onzeker bent, pijntjes voelt, de omstandigheden belabberd zijn, of de vooruitzichten ongunstig. Waarden maken je sportbeleving daarom niet alleen rijker, intenser en betekenisvoller; ook versterken ze je mentale weerbaarheidveerkracht en flexibiliteit!

Sommige sporters weten precies wat hun kernwaarden zijn. Ajax-voetballer Lisandro Martínez, bijvoorbeeld “…. wijst naar de leeuw op zijn rechteronderarm. De tattoo staat er al twee jaar. Hij staat voor leiderschap, verantwoordelijkheid, kracht en vechtlust, hij is symbool voor mijn manier van spelen.” In tegenstelling tot Martínez vinden de meeste sporters het niet gemakkelijk om hun waarden onder woorden te brengen, laat staan op hun huid vast te leggen. Een reden is dat sporters (en mensen in het algemeen) zich niet altijd bewust zijn van hun belangrijkste waarden. Daarom gebruiken sportpsychologen specifieke oefeningen om de sporter of coach daarbij te helpen. 

Een voorbeeld van zo’n oefening is het schrijven van een afscheidsspeech. Wat wil je dat je teamgenoten, collega’s, trainercoach, stafleden over je zeggen bij jouw afscheid als sporter? Hoe wil je als sporter worden herinnerd? Of aan sporters wordt gevraagd om een serie waarden te rangschikken of hiërarchisch te ordenen: Welke van onderstaande waarden zijn voor jou het meest belangrijk?

Een andere manier om waarden boven water te halen is het stellen van vragen als: Zijn er in het verleden/heden/toekomst specifieke ervaringen, omstandigheden, personen die van grote invloed zijn op je beleving van je sport? Waar geniet je in je sport het meest van? Waar denk je veel aan, wat houd je het meest bezig in je sport? 

Of je kunt vragen naar een specifieke sportsituatie waar de sporter niet blij was met de wijze waarop hij/zij dacht of handelde. Waarom voelde dat zo? Hoe had je het dan wel willen doen? Waarom?

Of juist vragen naar situaties waarin de sporter wèl de persoon was die hij/zij graag wil zijn. Tennisser Jack Sock, bijvoorbeeld, zou de situatie tijdens de Hopman Cup beschrijven waarin hij zijn Australische tegenstander Lleyton Hewitt adviseerde om een bal, die door de scheidsrechter als “uit” was beoordeeld, te challengen. Dat deed de stomverbaasde Hewitt. De bal bleek inderdaad de lijn te hebben geraakt; het punt ging alsnog naar Hewitt. Blijkbaar zijn Sock’s kernwaarden sportiviteit, respect en integriteit. Door overeenkomstig zijn eigen waarden te handelen, weerstond hij een korte termijn beloning, namelijk een (gestolen) punt van zijn tegenstander op een belangrijk moment in de wedstrijd. Het volgen van zijn eigen morele kompas leverde iets op dat op de langere termijn veel belangrijker voor hem was: eigenwaarde, een positief zelfbeeld en een goede reputatie als sportman.

Wanneer duidelijk is wat de belangrijkste waarden zijn van de sporter, dan is de hamvraag hoe deze waarden zich vertalen in concreet gedrag. Onverstoorbaarheid, dominantie en lef zijn woorden, maar hoe uiten die zich op het veld, in het zwembad of op de baan? Wat voor gedrag hoort bij wijsheid, bij saamhorigheid, bij betrokkenheid, bij sportiviteit?

Dat is geen appeltje-eitje.

Sportpsychologen werken dit uit met sporters en coaches, op individueel en teamniveau. Daarbij wordt ook veel aandacht besteed aan het waardevast blijven denken en handelen onder zware en moeilijke omstandigheden. Vooral dan is het belangrijk dat de vuurtoren in zicht is en blijft.

Als je, bijvoorbeeld, tegen het eind van een wedstrijd op achterstand komt, dan is het logisch dat je baalt, gefrustreerd bent, of misschien wel enigszins in paniek raakt. Wat nu? Een reactie kan zijn dat je opgeeft en afhaakt. Of dat je “als een blinde” extra je best gaat doen, te snel de bal op het doel schiet, of te wild de duels aangaat en overtredingen begaat. Sporters reageren soms zo omdat het een korte termijn beloning oplevert. Je vermijdt de onprettige situatie door op te geven (geen onzekerheid meer) of door als een-kip-zonder-kop tot het uiterste te gaan (“Ik heb alles gegeven”). Maar strookt dit gedrag met jouw kernwaarden onverstoorbaarheid, wijsheid en lef? Hoe wil je als sporter zijn in zo’n situatie? Hoe vergroot je de kans dat je met tevredenheid en trots terugkijkt op jouw handelen onder de betreffende omstandigheden, en daarmee de kans op het best haalbare resultaat? Als jouw waarden overeenkomen met die van wijlen Johan Cruijff, blijf dan ook als het moeilijk wordt aanvallend en creatief spelen, en blijf met kalmte en overtuiging uitgaan van je eigen kracht.

In het algemeen zijn waarden stabiel over de tijd, maar kunnen ook worden aangepast en veranderd. Tijdens een blessureperiode, of in de latere fase van een loopbaan, bijvoorbeeld, zal een sporter de waarden gezondheid en vitaliteit (nog) belangrijker gaan vinden. Ook zijn waarden veelal van toepassing onder alle omstandigheden; het zijn dus geen tactische concepten of strategieën die gelden voor een specifieke situatie, context of tegenstander. Een tactisch plan of strategie kan overigens wel een specifieke uitwerking of concretisering zijn van bepaalde waarden, zoals het voorbeeld van Johan Cruijff laat zien. 

Als je in zwaar weer verkeert, dan is het de kunst om je negatieve gedachten en gevoelens te neutraliseren door ze te laten zijn voor wat ze zijn (“cognitive defusion”). Waarden helpen je daarbij. Wanneer het spannend wordt en de onzekerheid kan toeslaan, blijf je op koers door toegewijd gedrag te vertonen dat past bij jouw waarden (“committed action”). Dat betekent, bijvoorbeeld, dat je vasthoudt aan je voorgenomen tactiek, je taken niet verwaarloost en verstandig blijft handelen met maximale inzet. Ongeacht de uitslag stemt dat tot tevredenheid, wat goed is voor je plezier, motivatie en prestaties op de langere termijn. 

En daar doe je het voor!

Verder lezen?

Helping athletes clarify their values and become grounded in their sport venture – Larsen, Reinebo, & Lundgren (2020).

From form to function: Values and committed action strengthen mindful practices with context and direction – Smith, Leeming, Forman, & Hayes (2019).

The values compass: Helping athletes act in accordance with their values through functional analysis – Henriksen (2019).

Video: Leef je met doelen of leef je vanuit je waarden?

YouTube player

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *