Controle, onverstoorbaarheid en Stoïcijnse filosofie

Georginio Wijnaldum en Virgil van Dijk

“Puur focussen op dat wat je kunt controleren. Al het andere onbelangrijk proberen te maken”, aldus Pepijn Lijnders, voormalig hoofdtrainer van NEC en assistent-trainer van Jürgen Klopp bij Liverpool FC. Een wijze uitspraak. “Control the Controllables“ is misschien wel het belangrijkste principe in de hedendaagse sportpsychologie. Maar hoe hedendaags is dit principe eigenlijk? 

Liverpool FC is de succesvolle ploeg uit de fameuze “City of Music” in het noordwesten van Engeland, met in de gelederen de Nederlandse smaakmakers Virgil van Dijk en Georginio Wijnaldum. Vorig seizoen (2019) werd de Champions League veroverd, en momenteel gaat de ploeg met kop en schouders aan de leiding in de loodzware Engelse Premier League. Er zijn vele verklaringen voor dit succesverhaal (kwaliteit, hard werken, alles zit mee, etc.), waarvan er één door Pepijn Lijnders wordt uitgelicht: de focus van het team op controleerbare factoren. 

Control the Controllables” is een kernprincipe van veel hedendaagse (sport)psychologische stromingen als Acceptance Commitment Therapie/Training (ACT) en Rationeel-Emotieve Therapie/Training (RET). Maar de oorsprong van deze wijsheid gaat ver terug, namelijk naar de Stoïcijnse filosofen uit de klassieke oudheid. 

Eén van de meest invloedrijke Stoïcijnse filosofen is Epictetus. De eerste zin in zijn fameuze Zakboekje “Enchiridion (overigens samengesteld door zijn leerling en bewonderaar Arrianus) betreft het uitgangspunt van de Stoïcijnse filosofie: “Sommige dingen heb je in eigen hand, andere dingen niet.” Het leren maken van dit onderscheid wordt door Epictetus gezien als het belangrijkste doel van de Stoïcijnse filosofie. Dat hij hier niet licht over dacht, blijkt uit zijn tekst die later – in een wat aangepaste vorm – bekend is geworden als de “Serenity Prayer”, in 1943 gepubliceerd door de Amerikaan Reinhold Niebuhr:

Schenk me kalmte om te aanvaarden wat ik niet kan veranderen,
Moed om te veranderen wat ik wel kan veranderen,
En wijsheid om het verschil hiertussen te zien.

Naast kalmte, moed en kracht hebben we inderdaad veel wijsheid nodig om te kunnen bepalen of we iets in eigen hand hebben. Kunnen we een scheidsrechter op het veld beïnvloeden? Kunnen we respect afdwingen bij anderen? Zijn we in staat reputatieschade te repareren? Kunnen we onze negatieve emoties controleren?

Deze laatste vraag staat centraal in de Stoïcijnse filosofie. Zo duidden de Stoïcijnen de door hen gewenste afwezigheid van negatieve emoties aan als een toestand van “apatheia”. Tegenwoordig wordt “apathie” vaak begrepen als een toestand van gevoelloosheid, maar in de Stoïcijnse filosofie staat het voor een prettig gevoel door de absentie van negatieve gevoelens als angst, onrust, jaloezie, verdriet en woede. Het fysieke equivalent is vrij zijn van rug-, kies-, hoofdpijn of ander fysiek malheur.

Vrij zijn van psychologische pijn (disfunctionele negatieve emoties) en fysieke pijn (bijvoorbeeld rugpijn) is inderdaad prettig. Maar hoe bereiken we die gewenste toestand? Met de diagnose alleen zijn we er nog niet. Rugpijn verdwijnt pas na behandeling(en) door een fysiotherapeut en het aanleren van een nieuwe houding. Hetzelfde geldt voor psychologische pijn: ongewenste negatieve emoties verdwijnen pas na het aanleren van nieuwe denkpatronen, al dan niet onder de deskundige begeleiding van een psycholoog. 

Volgens de Stoïcijnse filosofie en heersende stromingen in de hedendaagse (sport)psychologie, zijn onze emoties een directe afgeleide van onze cognities, gedachten of denkpatronen. We kunnen dus invloed uitoefenen op onze emoties door aan de slag te gaan met onze manier van denken. Zo stelt Epictetus dat “… mensen nooit lijden door de gebeurtenissen of door andere mensen, maar altijd door hun eigen opvattingen over die gebeurtenissen.”

Deze uitspraak van Epictetus is het uitgangspunt van Rationeel-Emotieve Therapie/Training (RET). Volgens het invloedrijke A->B->C model van de Amerikaanse psycholoog Albert Ellis, bijvoorbeeld, worden Consequenties (C) als angsten en zorgen vooral bepaald door onze Beliefs (B), ofwel de manier waarop we tegen Aanleidingen (A) aankijken. Disfunctionele gevoelens als radeloosheid en walging, het tekeer gaan tegen medespelers of scheidsrechter, of het begaan van een zware overtreding (Consequenties) zijn dus niet het gevolg van de gemiste kans (Aanleiding). Oorzaak is de onderliggende Belief (B) dat verliezen catastrofaal is, of dat voetbal oorlog is, of dat ten koste van alles gewonnen MOET worden, of dat alleen de perfecte uitkomst goed genoeg is.

In navolging van de Stoïcijnse filosofie gaat het in RET om accepteren en veranderen. Dat wil zeggen, het accepteren van (grotendeels) oncontroleerbare Aanleidingen (A), zoals een mislukte actie, weer- en terreinomstandigheden, of een ongelukkige beslissing van een scheidsrechter. Het veranderen betreft het vervangen van disfunctionele Beliefs (B) of interpretaties van situaties (foute service, bal uit, misslag, etc.) door meer realistische en functionele normen, verwachtingen of opvattingen (kan gebeuren, kop erbij, volgende bal, iedereen maakt wel eens een fout, dieper door je knieën, etc.). Doel is om zo onverstoorbaar mogelijk (“kan gebeuren”) met ongewenste gebeurtenissen om te gaan en uitsluitend energie te steken in belangrijke, controleerbare factoren, zoals effectieve vervolgacties. Het is zinloos om energie te verspillen aan balen, huilen, en klagen om een mislukte pass, een balansverstoring, of een dekkingsfout. Dat is gebeurd en kan niet meer worden veranderd. 

Een andere bruikbare strategie is de invloedrijke Acceptance Commitment Therapie/Training (ACT). Centraal in deze benadering staat het zonder oordeel accepteren van negatieve gedachten, er geen tijd en energie aan verspillen, maar re-focussen op datgene waar je invloed op hebt, zoals de taakuitvoering en het loyaal zijn aan je kernwaarden. Ook dat kun je leren, bijvoorbeeld door routines te ontwikkelen. Tafeltennisster Britt Eerland, finalist in de 2020 editie van het Europese Top 16 toernooi in Montreux, zegt hierover: “… ik raakte geïrriteerd op de belangrijke momenten. Was boos op iedereen, ook op mijzelf …. Ik heb manieren geleerd om weer tot mijzelf te komen. Even een iets langer rondje om de tafel lopen. Met je hand over de zijkant van de tafel gaan. De speldjes in mijn haar goed doen. De letters op de rand van de tafel lezen. In mijn handen blazen. Even scherpte, focus, aandacht. Even een moment voor mijzelf. Even goed ademhalen. De controle weer krijgen.” Deze vorm van Stoïcijnse controle (Registratie -> Release -> Re-focus) maakt duidelijk dat ook ACT schatplichtig is aan de Stoïcijnse filosofie.

Stoïcijnse controle, of onverstoorbaarheid, is niet alleen belangrijk omdat negatieve gevoelens als angst, onrust, jaloezie, verdriet en woede onprettig zijn. We hebben er ook last van omdat ze disfunctioneel zijn; ze tasten ons oordeelsvermogen aan en staan zodoende effectieve vervolgacties in de weg. De kans op een succesvolle doelpoging is niet zo groot als we angstig, geïrriteerd of onrustig zijn. Als we jaloers, rancuneus of woedend zijn, dan zijn we in het algemeen niet goed in staat om het teamproces positief te beïnvloeden. 

Het Amerikaanse turnfenomeen Simone Biles geeft een mooi voorbeeld van hoe we onze denkkracht kunnen inzetten om wedstrijdspanning hanteerbaar te maken: “Ik benader de wedstrijd als een training. Gewoon laten zien wat ik ook doe in de trainingszaal.” Door deze manier van denken ligt tijdens wedstrijden haar aandacht volledig bij de taak, op factoren waarover ze controle heeft, en niet bij de mogelijke consequenties van haar optreden (winst of verlies, of de gevolgen daarvan). Zij vergroot daarmee de kans op een optimale prestatie. En als ze haar niveau haalt, dan staat – in haar geval – het resultaat min of meer vast: Goud.

Gouden medailles werden bij de Olympische Spelen in de klassieke oudheid niet uitgereikt, alleen palmen en kransen. Aan wie? Ik vermoed vooral aan atleten met een Stoïcijn als mental coach.

Meer lezen?

Stoïcijnse levenskunst: Evenveel geluk als wijsheid – Miriam van Reijen

The obstacle is the way: The ancient art of turning adversity to advantage – Ryan Holiday

Mentale aspecten van sport en presteren – Nico W. Van Yperen

Video:

You Control How You Play
Rationeel-Emotieve Training (RET) 
Rating: 5

2 gedachten aan “Controle, onverstoorbaarheid en Stoïcijnse filosofie”

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *